Uluslararası Birimler Sistemi (Système International d’Unités)
Bilim ve uluslararası ticaret alanında farklı ölçü birim sistemleri kullanılmasının yarattığı karmaşıklığı önlemek için bir uluslararası birim sistemi oluşturulmuştur.
Ana kaynak (esas alınacak referans) : https://www.bipm.org/documents/20126/41483022/SI-Brochure-9-EN.pdf (Son erişim 21.04.2024)
“SI” olarak ifade edilen Uluslararası Birimler Sistemi (Système International d’Unités), 1960 yılında yapılan 11. Ağırlıklar ve Ölçü Genel Konferansı’nda kabul edilmiştir. SI Birimler Sistemi; Temel Birimler, Türetilmiş Birimler ve EK Birimler Sistemi’nden oluşmaktadır. BIPM tarafından yayımlamış SI birimler broşürüne BIPM adresinden ulaşabilirsiniz.
Temel Büyüklük | Adı | Sembolü | Boyutu |
Uzunluk | Metre | m | L |
Kütle | Kilogram | kg | M |
Zaman | Saniye | s | T |
Elektrik Akamı | Amper | A | I |
Termodinamik Sıcaklık | Kelvin | K | ° |
Madde Miktarı | Mol | mol | N |
Işık Şiddeti | Kandela | cd | Iv |
Metrenin tarihte çeşitli tanımları ve kabulleri yapılmışsa da günümüzde 1 metre; 1983 yılında gerçekleştirilen 17. Ağırlıklar ve Ölçüler Genel Konferansı’nda ışığın boşlukta 1/299 792 458 saniyede aldığı mesafe olarak kabul edilmiştir [2 s.112][3][4][bkz: 1.2 Kütle 3516 sayılı kanuna atıf].
Kütle birimi olan kilogram, Uluslararası Ölçüler ve Ağırlıklar Bürosunda (BIPM) muhafaza edilen Uluslararası Kilogram Prototipi’nin kütlesine eşittir. Kilogram maddi bir ölçüte bağlı olarak ifade edilen temel bir birim olup, yoğunluğu 21 500 kg/m3 olan, %90 Platin ve %10 İridyum alaşımından imal edilmiş, 39 mm yüksekliğinde ve 39 mm çapında bir silindirdir. 54 numaralı Ulusal Kilogram Prototipi TÜBİTAK UME’de muhafaza edilmektedir [1][2 s.112][5][6].
“kg” sembolü ile ifade edilen kilogram, kütlenin SI birimidir. Birim, Planck sabitinin (h) sabitlenmiş sayısal değeri, kg m2 s-1’e eşit olan J s birimi cinsinden ifade edildiğinde, 6.626 070 15 × 10-34 alınarak tanımlanmıştır. Burada metre ve saniye c ve ΔνCs üzerinden tanımlanmıştır.
Bir saniye, Sezyum 133Cs (caesium 133) atomunun temel enerji durumundan iki süper ince düzey arasındaki geçişine karşılık gelen ışımanın 9 192 631 770 periyotluk süresidir. TÜBİTAK UME Zaman laboratuvarı 1995 yılından beri zaman birimini muhafaza etmekte ve zaman bilgisinin dağıtımı yapmaktadır. TÜBİTAK UME aynı zamanda Evrensel koordine zaman skalasının oluşturulmasına sahip olduğu beş adet Sezyum 133 atom saati ile katkı sağlamaktadır [1][2 s.113][5].
Amper, ihmal edilebilir dairesel kesitli, sonsuz uzunlukta ve boşlukta birbirlerinden bir metre uzaklıkta bulunan paralel iki doğrusal iletkenden sabit bir akım geçirildiğinde, bu iletkenler arasında metre başına 2*10-7 Newton’luk bir kuvvet oluşturan ve zamanla değişmez elektrik akımıdır. Amper’in yüksek doğrulukla tanımına uygun olarak gerçekleştirilmesi oldukça güç ve zaman alıcıdır. En yüksek doğrulukta Amper, Watt, Ohm ve Volt üzerinden gerçekleştirilmektedir. TÜBİTAK UME akım birimini Josephson ve Kuantum Hall Standardı olarak bilinen gerilim ve direnç birimleri üzerinden sağlamaktadır [1][2 s.113][5].
“A” sembolü ile ifade edilen amper, elektrik akımın SI birimidir. Birim, elementer elektrik yükünün (e) sabitlenmiş sayısal değeri 1,602 176 634 × 10-19 C alınarak tanımlanmıştır. Burada C birimi A s ’ye eşit olup, saniye de ΔνCs üzerinden tanımlanmıştır.
Kelvin evrensel olarak maddenin en iyi tanımlanmış ve tekrarlanabilir hali olan suyun üçlü noktasının termodinamik (mutlak) sıcaklığının 1 / 273.16’sı olarak tanımlanmıştır. Buna göre suyun üçlü noktası sıcaklığı 0.01 °C’dir. Bu tanım, izotopik kompozisyonu olan suyun tam olarak aşağıdaki madde oranı oranlarıyla tanımlanmaktadır: 0.00015576 mol 2H mol başına 1H, 0.0003799 mol 17O mol başına 16O ve 0.0020052 mol 18O mol başına 16O [1][2 s.113-114][5].
Sembolü K olan kelvin, SI termodinamik sıcaklık birimidir. Boltzmann sabitinin sabit sayısal değeri, JK-1 (kgm2s-2K-1) birimi ile ifade edildiğinde, 1,380649×10-23 alınarak tanımlanır. Bu ifadede kilogram, metre ve saniye sırasıyla Planck sabiti, ışık hızı ve sezyum frekansı üzerinden tanımlanır.
Mol, 0,012 kilogram karbon 12 izotopundaki atom sayısı kadar temel varlık içeren bir sistemin madde miktarıdır. M(12C) = 12 g/mol. Bu karbon 12 (12C) atomları birbirine bağlanmamış, durağan ve en düşük enerji seviyesindedir. Mol kullanılırken sisteme ait temel varlıklar tanımlanmalıdır. Bu varlıklar atom, molekül, iyon, elektron, diğer parçacıklar veya bu parçacıkların tanımlanmış grupları olabilir. Kimyasal ölçümlerin çoğu madde miktarının mutlak olarak belirlenmesinden ziyade, karışımların bileşiminin tayinini içerir (mesela içme suyunda kurşun derişimi gibi). Bu yüzden kimyagerler genel olarak, doğrudan madde miktarını belirlemekten çok, madde miktarlarının oranını ölçerler [2 s.115][5].
Mol, SI madde miktarı birimidir. Bir mol tam olarak 6,022 140 76 x 1023 sayıda temel tanecik içerir. Bu sayı Avagadro sabiti NA’nın mol-1 birimi ile ifade edildiğindeki sabit sayısal değeridir ve Avagadro sayısı olarak adlandırılır.
Kandela (cd), belli bir yönde ışınım şiddeti 1/683 Watt/steradyan’a eşit 540×1012 Hz frekanslı tek renkli ışınım yayımlayan kaynağın aynı yöndeki ışık şiddetidir. TÜBİTAKUME’de kandela; lazer ışınımının optik gücünün (Watt) % 0,01’den daha düşük belirsizlikle ölçülebildiği mutlak krayojenik radyometri sistemi kullanılarak gerçekleştirilmektedir. Ölçülen lazer ışınımı ile insan gözünü simüle eden fotometre başlığı, fotometre başlığı kullanılarak ta kandela biriminde akkor lambanın (veya farklı ışık kaynaklarının) ışık şiddeti % 0,3 belirsizlikle ölçülmektedir [2 s.116][5].
Büyüklük | Birim | Sembolü | Tanımı |
Uzunluk | Metre | m | Metre, ışığın boşlukta 1/299 792 458 saniyede aldığı mesafenin uzunluğudur. |
Kütle | Kilogram | kg | “kg” sembolü ile ifade edilen kilogram, kütlenin SI birimidir. Birim, Planck sabitinin (h) sabitlenmiş sayısal değeri, kg m2 s-1’e eşit olan J s birimi cinsinden ifade edildiğinde, 6.626 070 15 × 10-34 alınarak tanımlanmıştır. Burada metre ve saniye c ve ΔνCs üzerinden tanımlanmıştır. |
Zaman | Saniye | s | Bir saniye, Sezyum 133Cs atomunun temel enerji durumundan iki süper ince düzey arasındaki geçişine karşılık gelen ışımanın 9192631770 periyotluk süresidir. |
Elektrik Akımı | Amper | A | Birim, elementer elektrik yükünün (e) sabitlenmiş sayısal değeri 1,602 176 634 × 10-19 C alınarak tanımlanmıştır. |
Termodinamik Sıcaklık | Kelvin | K | Birim, Boltzmann sabitinin (k) sabitlenmiş sayısal değeri, kg m2 s-2 K1 ’e eşit olan J K-1 birimi cinsinden ifade edildiğinde, 1,380 649 × 10-23 alınarak tanımlanmıştır. |
Madde Miktarı | Mol | mol | Bir mol tam olarak 6,022 140 76 × 1023 kadar temel öge içerir. |
Işık Şiddeti | Kandela | cd | Kandela, 1/683 W/sr ışıma şiddetine sahip 540×1012 Hz frekanslı monokromatik radyasyon kaynağının tek bir doğrultuda yayımladığı ışık şiddetidir. |
SI birimler sisteminde, temel birimler kullanılarak diğer birimler türetilir.
TTüretilmiş Birimler
Bilimde ölçüm büyüklüklerinin sayısı sınırsız olduğunu söyleyebiliriz. Dolayısıyla temel büyüklükler temelinde türetilmiş büyüklüklerin ve türetilmiş birimlerin tam bir listesi verilmesi mümkün değildir.
Türetilmiş Büyüklük | Türetilmiş SI Birimi | |||
Adı ve Sembolü | Diğer SI Birimler Cinsinden | SI Temel Birimler Temelinde İfadesi | ||
Düzlem Açı | Radian | Rad | m·m-1 = 1 | |
Katı açı | Steradian | Sr | m2·m-2 = 1 | |
Frekans | Hertz | Hz | s-1 | |
Kuvvet | Newton | N | m·kg·s-2 | |
Basınç, Gerilim | Pascal | Pa | N/m2 | m-1·kg·s-2 |
Enerji, İş, Isı Miktarı | Joule | J | N·m | m2·kg·s-2 |
Güç, Işın akısı | Watt | W | J/s | m2·kg·s-3 |
Elektrik Yükü, Elektrik Miktarı | Coulomb | C | s·A | |
Elektrik Potansiyel Farkı, Elektromotor Kuvvet, | Volt | V | W/A | m2·kg·s-3·A-1 |
Kapsitans | Farad | F | C/V | m-2·kg-1·s4·A2 |
Elektriksel Direnç | Ohm | Ω | V/A | m2·kg·s-3·A-2 |
Elektriksel İletkenlik | Siemens | S | A/V | m-2·kg-1·s3·A2 |
Manyetik Akı | Weber | Wb | V·s | m2· kg·s-2·A-1 |
Manyetik akı yoğunluğu | Tesla | T | Wb/m2 | kg·s-2·A-1 |
İndüktans | Henry | H | Wb/A | m2· kg·s-2·A-2 |
Celsius derecesi | Celsius derecesi | °C | K | |
Işık Akısı | Lumen | Lm | cd·sr | m2·m-2·cd = cd |
Aydınlık Düzeyi | Lux | Lx | lm/m2 | m2·m-4·cd = m-2·cd |
Türetilmiş Büyüklük | Uyumlu SI Türetilmiş Birimler | ||
Büyüklüğün Adı | Sembolü | Birimin Adı | Birimi |
Alan | A | Metre kare | m2 |
Hacım | V | Metre küp | m3 |
Hız, sürat | v | Birim zamanda alınan birim mesafe | m/s |
İvme | a | Saniye karede alınan birim mesafe | m/s2 |
Dalga Sayısı | σ | Evrik metre | m-1 |
Yoğunluk, Kütle Yoğunluğu | ρ | Kilogram bölü metre küp | kg/m3 |
Yüzey Yoğunluğu | ρA | Metre kare başına kilogram | kg/m2 |
Spesifik Hacım | v | Kilogram başına metre küp | m3/kg |
Akım Yoğunluğu | j | Metre kare başına amper | A/m2 |
Manyetik Alan Etkinliği | H | Metre başına amper | A/m |
Miktarı Konsantrasyonu(a) | c | Metre küp başına mol | mol/m3 |
Kütle Konsantrasyonu | ρ,γ | Metreküp başına kilogram | kg/m3 |
Parlaklık | Lx | Metre kare başına kandela | cd/m2 |
Kırılma İndisi (b) | n | birimsiz | – |
Bağıl Manyetik Permeabilite(b) | μ | birimsiz | – |
(a) Klinik kimya alanında bu büyüklük madde konsantrasyonu olarak adlandırılmaktadır, | |||
(b) Bu türetilmis büyüklüklerin boyutu yoktur, boyutsuzdur. |
1) Temel Birimler, UME (Son erişim:16.04.2018) 2) The International System of Units (SI), Bureau International des Poids et Mesures, 8th edition 2006, BIPM (Son erişim:16.04.2018) 3) Fiziksel Büyüklüklerin Ölçülmesi, MEGEP, (Son erişim:16.04.2018) 4) Bureau İnternational Des Poids Et Mesures (BIPM) – Metre, BIPM (Son erişim:16.04.2018) 5) Temel SI Birimleri-TÜBİTAK (Son erişim:16.04.2018) 6) Sarıkaya, Yüksel “Birim Sistemleri”, Bilim ve Teknik, Sayı 289, S.38, Aralık 1991 YYU (Son erişim:16.04.2018) 7) Weighing Up The Evidence, Scienceinschool (Son erişim:16.04.2018)
“3516 sayılı Ölçüler ve Ayar Kanunu Madde 8’e göre; 1889 yılında Paris’te toplanan Uluslararası Tartılar ve Ölçüler Genel Konferansında kabul edilerek Fransa’da Sevr’de Breteuil Pavyonunda saklanmakta olan metre ve kilogram prototiplerinden alınan ölçü örnekleri, Türkiye için de uzunluk ve kütle (ağırlık) temel etalonlarıdır. Bu temel etalonlar, Bakanlık tarafından uygun bir yerde saklanır. Bu etalonlara göre hazırlanacak yoklama ve kullanma etalonlarının ne şekilde sağlanacakları, muayene edilecekleri ve korunacakları Bakanlıkça tespit edilir.”